Zbigniew Sawicki
Centralny Ośrodek Szkolenia Polskiej Sztuki Walki Signum Polonicum w Zawierciu
signum@signum-polonicum.com.pl
www.signum-polonicum.com.pl

NIEZNANY PODRĘCZNIK SZERMIERKI KONNEJ POLSKIEGO OFICERA M. (STANISŁAWA) IWANOWSKIEGO Z ROKU 1834
 

M. Ivanowski, Nouveau Systéme d’Escrime pour la cavalerie, fondé sur l’emploi d’un nouveau sabre inventé par  M. Ivanowski, officier polonais. Paris. Poussielgue. 1834.8. str. 52 z rycinami.

(Nowy system szermierki dla kawalerii z wykorzystaniem nowej szabli wynalezionej przez polskiego oficera M. Iwanowskiego.)
Słowa kluczowe: szermierka, kawaleria, szabla,  szwoleżerowie, lansjerzy, wyszkolenie

Słowo od autora

Mam przyjemność przedstawić Państwu nieznany podręcznik szermierki konnej napisany przez M. (Stanisława) Iwanowskiego, polskiego oficera 7-o pułku lansjerów polskich cesarza Napoleona  w roku 1834, który udało mi się odnaleźć we francuskiej bibliografii wojskowej XIX w. Jest to tym cenniejsze znalezisko, że książka ta napisana została przez polskiego oficera w okresie, w którym oręż polski okrył się największą chwałą po sławnym zwycięstwie wiedeńskim, Somosierrą i innymi ważnymi bitwami.

 Mamy tu nie tylko do czynienia z polskim wzorem użycia szabli w kawalerii ale przede wszystkim z polskim wzorem nowej szabli jaką zaproponował Iwanowski do zastosowania przez jazdę ówczesnego okresu. Jest to swoista analogia do przełomu wieku XVI i XVII, kiedy to został wprowadzony dla husarzy nowy wzór polskiej szabli bojowej zwanej husarską i zarazem wprowadzono sposób walki tą szablą zwany staropolską szermierką szablową znaną pod nazwą  „sztuka krzyżowa”. Książka ta jest zatem świetnym potwierdzeniem naszych zdolności do kształtowania wzorów szermierczych i stanowi zarazem trwały dowód na polski wkład w sztukę walki z użyciem szabli. Mam nadzieję, że książka ta okaże się przydatną dla grup odtwarzających m.in. okres napoleoński.

WPROWADZENIE

Polska, która jest jednym z krajów o największych tradycjach szermierki na szable w Europie, i jedynym, który wytworzył własny typ szabli bojowej zwanej husarską oraz opracował własną sztukę szermierki tą bronią zwaną sztuką krzyżową, nie doczekała się własnych podręczników na ten temat.

Właściwiej byłoby powiedzieć, że takie materiały są, ale dotychczas jeszcze ich nie odnaleziono (nie licząc Starzewskiego, który znamy niestety z przedruku jego wnuka), co jest podyktowane tym, że dopiero od niedawna ta dziedzina wiedzy (mowa o staropolskiej szermierce szablowej i odtworzeniu jej wzorców) została poddana poważniejszym badaniom. Trudność w pozyskaniu wiedzy na ten temat polega między innymi na braku źródeł, które bądź zaginęły bądź nie zostały jeszcze odnalezione. Sadzić należy, że takowe na pewno są jednak nasze dzieje, zwłaszcza liczne wojny, powstania, zabory itp. spowodowały ich zaginięcie, zniszczenie lub zwykłą kradzież jako np. łup wojenny. Należy mieć nadzieję, że wcześniej czy później natrafimy na ich ślad w zbiorach prywatnych, archiwach lub bibliotekach, do których zostały przewiezione choćby jako wspomniany wyżej łup wojenny.

Z braku właściwych tekstów źródłowych (dotyczących staropolskiej szermierki szablowej) zmuszeni jesteśmy korzystać z obcych opracowań, podręczników i książek opisujących różne szkoły szermiercze. Polska nie doczekała się do połowy XX w. odtworzenia staropolskiej szermierki szablowej. Podjęte próby  napisania i odtworzenia naszych tradycji szermierczych w XIX wieku przez Starzewskiego [Starzewski, 1830] czy Durskiego [Durski, 1879] pozostały w rękopisach. Wydawana zaś w owym czasie polska literatura szermiercza dotyczyła prezentacji głównie szkół szermierczych niemieckich, włoskich lub francuskich. Wprawdzie można w nich dostrzec „pierwiastki” staropolskiej szermierki i nawiązanie do tego tematu, jednak są to jedynie niewielkie fragment tej wiedzy jaką dysponowali nasi przodkowie w XVI i XVII wieku.

Jako jedyny od roku 1986 roku badania i praktyczne ćwiczenia prowadzi Klub Miłośników Dawnego Oręża Polskiego i Sztuki Walki tym Orężem Signum Polonicum zajmujący się statutowo odtworzeniem staropolskiej sztuki walki w tym i staropolskiej szermierki szablowej zwanej sztuką krzyżową. Do legendy już przeszło poszukiwanie słynnej bezimiennej instrukcji Exercerowanie i wzory zażywania sztychów i cięć jako parat i zasłon sztuką krzyżową z 1578 r. [Kaltenbergh 1966]. Analizie poddano wszystkie dostępne wykazy literatury, encyklopedie, słowniki, bibliografie, głównie te wychodzące w latach 1700 – 1939 roku. Znaleziono wiele pozycji, które do dziś notowane są jedynie w wybranych źródłach, a na ślad których nie natrafiono w bibliotekach, archiwach itp. Uznane zostały więc za zaginione, lub za jeszcze nie odnalezione, bądź też znajdujące się w źródłach prywatnych, lub innych miejscach o których jeszcze nie wiemy.

W roku 1834 Polak M. Iwanowski, (Stanisław Iwanowski) były oficer 7 pułku lansjerów polskich walczących we Francji napisał podręcznik szermierczy dla kawalerii: „Nouveau Systéme d’Escrime pour la cavalerie, fondé sur l’emploi d’un nouveau sabre inventé par  M. Janowski, officier polonais. Paris. Poussielgue. 1834.8. str. 52 z rycinami. (Nowy system szermierki dla kawalerii z wykorzystaniem nowej szabli wynalezionej przez polskiego oficera M. Janowskiego.)

Jest to pierwsza taka książka która prezentuje użycie szabli w walce konnej ukazująca polski styl walki, a raczej szkołę walki szablą dla kawalerii opracowana przez Iwanowskiego. Co ciekawe oficer ten opracował również nowy wzór szabli, który jego zdaniem najlepiej nadawał się do walki konnej. Główny nacisk w niej położył na rozszerzenie u sztychu, co wpłynęło na jej większy ciężar i tym samym na skuteczniejsze zadawanie pchnięć.

Jest to o tyle ciekawe i zasługuje na uwagę, że dwieście lat wcześniej Polacy udoskonalili ówczesne szable tworząc nowy typ szabli bojowej zwanej husarską (1630) i opracowali dla niej staropolską szermierką szablową zwaną „sztuka krzyżową”. Świadczy to o tym, że jako naród mamy w tym temacie najlepsze doświadczenia i co tu dużo mówić, wrodzone zdolności do tego typu działań.

U Iwanowskiego istotne jest to, że proponowane przez niego techniki szermiercze mają sporo ze staropolskich wzorów, co by świadczyło o znajomości tej sztuki walki przez tego polskiego oficera. Nie byłoby zresztą w tym nic dziwnego, zwłaszcza, że źródła encyklopedyczne z XIX wieku opisując staropolska szermierkę szablową i sztukę krzyżową podają iż: „Dziś, tradycja nawet krzyżowej sztuki, którą znali jeszcze legioniści z armii księstwa warszawskiego dziś już zaginęła”. [Orgelbrand, 1864]

Zalety i wady tego systemu zostały badane przez generałów i oficerów francuskich, którzy mieli za zadanie ocenić przydatność bojową samej szabli jak również szkoły szermierczej z użyciem tej broni. Nie ukrywali, że jest to swoiste novum w szermierce konnej, sprzeczne z obowiązującymi wówczas wzorami używanych szabel. Generalnie zachwalali ten system uważając go za bardzo dobry.

Ze swej strony mogę powiedzieć, że nasze doświadczenia w szkoleniu prowadzone od kilu lat wg podręcznika Iwanowskiego potwierdzają słuszność jego koncepcji i to, że szablą ćwiczy się z nadgarstka, a nie z cięć tzw. przeciąganych (z ramienia), jakie zdominowały szermierkę konną XIX i XX wieku. Ma to swoje uzasadnienie w staropolskiej szermierce szablowej i sztuce krzyżowej (opisanej również przez Starzewskiego) co świadczy o wyjątkowości i unikalności polskich wzorów szermierczych.

O podręczniku tym pisała (choć niedużo) również i polska prasa emigracyjna. W Kronice Emigracji Polskiej odnajdujemy taką oto informację: „Nouveau Systéme d’Escrime pour la cavalerie, fondé sur l’emploi d’un nouveau sabre inventé par  M. Janowski, officier polonais. Paris. Poussielgue. 1834.8. str. 52 z Rycinami.

Na żądanie Autora, przypominamy rzeczone dzieło, uwadze kawalerzystów naszych. Wyłożone tu są tak zwane przez Autora: Chyby Kościuszkowskie. Dziełko to poprzedzone iest przedmową iednego z dawnych Generałów francuskich. Le Polonais.” [Kronika 1836].

Z kolei wydawany w kraju Noworocznik w rozdziale ogłoszeniowym (wydawniczym Sztuka Wojenna) podał jedynie tytuł tej pozycji: „Nouveau Systéme d’Escrime pour la cavalerie, fondé sur l’emploi d’un nouveau sabre inventé par  Iwanowski, officier polonais. Paris. Poussielgue. 1834. 8. str. 52 z rycinami.”  [Noworocznik 1843].

Zamieszczone w polskojęzycznych czasopismach tytułu tego podręcznika oznacza, że znany był on w Polsce. Niewiadomą zaś pozostaje fakt, nie notowania tej książki przez polską literaturę wojskową i brak szerszych opisów (wypowiedzi) na ten temat w polskich źródłach wojskowych lub zajmujących się tematyka wojskową. Być może przeszkodą był język francuski, w którym Iwanowski napisał swój  podręcznik lub też nikły jej nakład czy brak właściwej reklamy wśród polskich wojskowych chociaż o tym nowym systemie szkolenia kawalerii pisały takie ówczesne zagraniczne czasopisma jak:

- Le Spectateur Militaire Recuell de science, d’art. Et d’histoire militaire. Tom dix- septieme. Paryż 1834,  czy  Repertoire Journaux Militaires du 19 siecle jusqu’a l’an 1837. Mannheim 1838.

Współcześnie zaś:
- Corry Cropper, Playing at Monarchy. Sport as metaphor in nineteenth-century France. Nebraska 2008.

            PODSUMOWANIE

            Niewątpliwie, odkrycie tego podręcznika potwierdza istnienie u Polaków dużej znajomości praktycznej i teoretycznej sztuki szermierczej. Widać tu wyraźnie wpływ dziejowej tradycji i doświadczeń odziedziczonej po przodkach,  jak również fakt dążenia do doskonałości w sztukach walki. Iwanowski bardzo szybko zorientował się, że praktykowany wówczas styl walki konnej i stosowane szable nie pozwalają na pełne wykorzystanie ich walorów bojowych. Zaproponował kształt szabli znakomicie nadający się do pchnięć i cięć, jednak wymagały one wyćwiczenia nadgarstka, czyli wspomnianej przez Starzewskiego osławionej tzw.  sile dłonnej. Potwierdza to tylko, że w sztukach walki Polacy mieli świetne rozeznanie. Tajemnicą jest tak słabe rozpowszechnienie tego podręcznika, a raczej jego nieznajomość nawet wśród polskiej kadry wojskowej. Być może prowadzone przez nas prace badawcze w tym zakresie dadzą odpowiedź na te pytania. Faktem jest, że jego przetłumaczenie dokonane zostało w Signum Polonicum, co pozwoliło na jego właściwą interpretację.

W rekonstrukcji szermierki konnej okresu napoleońskiego, Iwanowski jest tym dla nas, co Starzewski w staropolskiej sztuce szermierczej. Te dwa nazwiska są znakomitym potwierdzeniem na istnienie polskiej sztuk walki w walce szablą, podobnie jak Krasiński w walce lancą. Koło się zamknęło. W obu broniach narodowych mamy potwierdzenie w faktach historycznych i w pisanych podręcznikach. Chwała im za to!

Bibliografia polska:

1. Kronika Emigracji Polskiej. Tom IV. Paryż 1834.
2. Noworocznik. Rok drugi 1843. Poznań.
3. Orgelbrand S. Encyklopedia Powszechna. Tom XVI. Warszawa 1864.
4. Starzewski M. O Szermierstwie. 1830
5. Durski A. Szkoła szermierki siecznej. Lwów 1879.
6. Kaltenbergh L. Kopczyk zacny chwały żołnierskiej w dawnej legendzie, dokumencie, porzekadle, opowieści, przekazie, gadce i pamiętniku. Warszawa 1966.

Dan, Zawiercie 2014 r.